https://www.almeredezeweek.nl/nieuws/algemeen/56278/lokale-producten-op-de-markt-in-almere-buiten

Naast het (moes) tuinieren ben ik ook zeer geïnteresseerd in wat de natuur om mij heen te bieden heeft. Vroeger wisten mensen veel beter welke planten geschikt waren voor consumptie. Door de toenemende welvaart  en beschikbaarheid van groentes uit de hele wereld is deze kennis naar de achtergrond verdwenen. 

Dit is een gemis omdat we hierdoor het gezondheidsvoordeel mislopen van alles wat er om ons heen voorhanden is. 

Denk aan alle vitamines, mineralen en sporenelementen die zich in in de eetbare planten bevinden en die het lichaam nodig heeft om optimaal te functioneren. De natuurlijke apotheek bevindt zich direct in onze omgeving. 

 Wist je bijvoorbeeld dat door het kauwen op een wilgentakje je hoofdpijn vermindert en de pijn verdwijnt?

Met  plaatsgenoot  Mareike Vendel (herboriste) ben ik een mooie samenwerking aangegaan. Ze deelt op deze pagina 

haar kennis en ervaring met ons.

Lees, word geïnspireerd en trek erop uit!

Hou daarbij  rekening met de regels van het wildplukken.

Eetbare natuur is in de eerste plaats de voorraadschuur van de dieren dus pluk of raap met mate. 

1. Pluk alleen in gebieden waar je mag komen.
2. Weet wat je plukt, heb kennis van zaken.
3. Verstoor de omgeving niet, gedraag je als gast. Laat geen sporen na.
4. Pluk een klein deel en zorg dat de soort blijft bestaan.
5. Je bent niet alleen, dus laat wat over voor een ander (dier & mens).

Almere, april 2024

Wie wel eens in Ierland is geweest heeft ze ongetwijfeld gezien in het Ierse landschap waar ze een prominente plaats innemen, om stukken land te verdelen en te begrenzen, ook met behulp van de vele stenen muurtjes. In Nederland hebben we een heel andere situatie. In sommige delen van de Betuwe zijn de meidoornstruiken nog steeds verboden, terwijl je er in Zuid-Limburg tegenwoordig juist subsidie voor kunt krijgen. Oorzaak hiervan is de beschuldiging dat ze de oorzaak zijn van Perenvuur (een bacterieziekte funest voor pruimenbomen). Na het verbranden en kappen en nadat ze al eerder plaats moesten maken voor ruilverkaveling zijn er in Nederland niet zoveel meer over. Na voortschrijdend inzicht aangetoond in onderzoek blijkt dat hier niets van waar is en worden ze weer volop aangeplant, zo ook in Almere. Waar ze volop in bloei staan eind april, begin mei.

In Europese tradities is de meidoorn omgeven met mysterie, volkswijsheid en folklore. De geur van de bloemen wordt divers beschreven: van dood en verderf tot goddelijk en erotisch. Volgens sommigen is het de heerlijkste geur die er bestaat - vooral op een plek waar er heel veel van staat - en anderen herkennen er de geur van de kattenbak in. Dit is vooral afhankelijk van hoe ver de bloesems geopend zijn.

De deugden van de meidoorn hebben vooral betrekking op het behandelen van hartproblemen en de bloedsomloop in het bijzonder. Modern onderzoek is gefocust op de effecten van meidoorn op het fysieke hart. Het beschermt niet alleen op wijzen die we objectief kunnen meten zoals bloeddruk en cholesterolniveaus, maar het voedt en verzacht ook het spirituele en emotionele hart, het kalmeert bij een “gebroken hart” en bij verdriet.

‘Het eerste kruid waar ik aan denk in combinatie met ons hart is de heilige meidoornboom, geliefd bij de ondeugende elfjes en bij iedereen die vindt dat een leven zonder magie niet waard is om geleefd te worden.’ Volgens Robin Rose Bennet in haar boek The gift of healing herbs.

De meidoorn is inheems voor Europa, Azië en delen van Afrika. De bast en de takken zijn bruin en het hout is zeer hard. Sinds mensenheugenis werden er graag gebruiksvoorwerpen en gereedschappen van gemaakt. Ze groeit als een heester of als een boom en de doorns zitten rondom de takken en kunnen wel 3 cm lang zijn. Het blad is ovaal en diep ingesneden. In de late zomer en de herfst rijpen de meidoornbessen tot een dieprood en in elke bes zit 1 zaad (behalve bij de tweestijlige soort) en deze bewaart goed tot in de winter aan de struik en is belangrijk voor vogels en wild.

Blad, bloem en bes kunnen worden gebruikt als medicijn. Alle drie voor het hart en ze kunnen apart of in combinatie met elkaar klaargemaakt worden. Je kunt er een dubbele meidoornlikeur van maken, door in het voorjaar de bloesem op alcohol te laten staan en in het najaar er de bessen in te laten trekken, nadat je er de bloesem uit hebt gehaald. Met recht een hartversterkertje. Ook een thee, een tinctuur, een gelei van de vruchten behoort tot de mogelijkheden. 

Almere, maart 2024

Wel eens overwogen zelf je zeep te maken, die dan gebruikt kan worden in het huishouden, bij de lichaamsverzorging en als alternatief wasmiddel? Waar je anders talloze plastic verpakkingen bij nodig hebt? En waar je ook nog de wilde planten bij kunt gebruiken?

Het woord zeepzieden is lang geleden ontstaan toen het maken van zeep gedaan werd met het langdurig koken (zieden) van houtskool, oliën, vetten en water. Vetten en water vermengen zich niet, daar had je houtskool (potas) bij nodig. En met langdurig koken - om saponificatie mogelijk te maken - werd ook echt langdurig bedoeld: het proces van het roeren en koken mocht niet onderbroken worden, dat kon dagen duren.

Daar potas een niet altijd eenduidig eindproduct was - er was nogal verschil tussen gebruikte houtsoort, de duur van het as maken, de temperatuur van het vuur, etc - ontdekte men in de 19de eeuw dat natriumhydroxide (een loog) zich hier ook uitstekend voor leende en dit was een veel stabieler product en daardoor werd het gehele proces aanzienlijk bekort.

De industrie nam het over en zeep kon goedkoper, maar ook “vervuilder” worden gemaakt. Synthetische toevoegingen zoals kleuren en geurstoffen deden hun intrede en ook werd de natuurlijke glycerine uit het eindproduct geëxtraheerd om weer in de cosmetica-industrie gebruikt te worden.

De Amerikaanse Jan Berry heeft als the Nerdy Farmwife een website gemaakt waarop ze veel door haar uitgedachte en beproefde recepten voor het maken van zeep publiceerde met een uitstekend gevoerde documentatie. Lees je op haar website dan verdwijnt je terughoudendheid om met loog te werken. Mij heeft ze in ieder geval mateloos geïnspireerd en ik stond op het punt een zeepimperium op te zetten. Ik gebruikte wilde gedroogde planten om te laten trekken in de verschillende oliën of om ze te laten trekken in water of hydrosols.

Toen veranderde de wetgeving op zelfgemaakte cosmetische producten waar zeep ook onder viel. Elke batch die je maakte moest goedgekeurd worden in een erkend laboratorium en elke keer als je er iets aan veranderde moest dat weer opnieuw aangevraagd worden. Ook mocht je het niet meer in je eigen keuken maken en die twee dingen waren nu net het leukste. Voor een imperium maak ik nu geen zeep meer, wel voor eigen gebruik.

Ik heb er een aantal toepassingen voor. De blokken zeep gebruik ik om mezelf te wassen, inclusief mijn haar. De kleine reststukjes gebruik ik om samen met soda wasmiddel voor in de wasmachine te maken. Een deel van de stukken gaat in de zeepklopper die ik gebruik voor het afwaswater. En je hebt zo altijd een leuk cadeautje in huis voor die momenten waarop je iemand een beetje blij wilt maken.

De website van Jan Berry is www.thenerdyfarmwife.com en ook in Nederland bestaat een immer groeiende groep van zeepzieders waar www.zeepzus.nl degene is die ook cursussen geeft. 

Almere, oktober 2023

De “winterplanken” weer vol en zoals elk jaar ook dit jaar weer de overweging om toch eens wat meer planken ter beschikking te

hebben. De gulheid van de natuur en de toenemende kennis over de planten en hoe ze ons mensen van nut kunnen zijn zonder

kolonialistisch gedrag te vertonen (niet steeds maar meer, meer, meer willen hebben) nemen elk jaar toe.

Daar hoort bij ook af en toe stappen terug te zetten en te overzien hoe het was in de afgelopen tijd. Wat is er aan kennis en weten bijgekomen en waarom en wat is er niet bruikbaar of haalbaar gebleken en waarom?

En daar lenen zich de wintermaanden prima voor. Je gaat al minder naar buiten, er groeit en bloeit minder. Je kunt je richten op de wortels van diverse planten, maar daar heb ik altijd moeite mee gehad nu ik geen eigen tuin meer heb, het komt mij over als een impertinente daad, een belediging bijna. De belangstelling voor planten in het algemeen en wilde kruiden in het bijzonder is enorm toegenomen. Een beetje een tijdschrift heeft al gauw een column waar veel kennis wordt gedeeld. Ook op de

nieuwe sociale media ontstaan groepen belangstellenden die elkaar op de hoogte willen houden en waar ook vragen gesteld

kunnen worden.

Maar ik bespeur ook een allopathische willen weten op een toch hoofdzakelijk holistisch terrein. Welk kruid helpt bij dit en welk bij dat en dat is de symptomatische behandeling die we al zo goed in de reguliere benadering kennen. Groen en duurzaam zijn sleutelwoorden van onze tijd geworden. Het lijkt soms of je je niet meer hoeft te verdiepen in de diepere betekenis als je deze woorden maar gebruikt. Dan is het vanzelf en meteen al goed. Ook hier is een kritische blik nodig want juist ook

hier wordt censuur en zelfcensuur toegepast.

In de loop van het voorjaar en de zomer verzamel ik ook op papier feiten en kennis en die vragen in de stille wintermaanden om

verdieping en begrip, een weten. Ik bespeur verschil in willen weten omdat je hebt toegezegd een stukje te willen schrijven of een willen weten vanuit een diepgevoelde behoefte over meer kennis te willen beschikken. Weten is wat anders dan op de hoogte zijn. Het grotere geheel en zijn samenhang tegenover een lijst met feiten en de versnippering. Het is een tegengestelde beweging: van binnen naar buiten of van buiten naar binnen. 

Ook daar gebruik ik graag de wintermaanden voor en denk ik daarbij aan het prachtige kinderboek “De wind in de wilgen” (1908)

van Kenneth Grahame. Waarbij ik me vooral vereenzelvig met Das, die zich in de winter verschanst in zijn hol wanneer de sneeuw zijn voordeur geheel bedekt zodat hij wel binnen moet blijven. Maar hij heeft zijn stapels boeken, zijn goed gevulde voorraadkamer en de sporadische bezoekjes van zijn vrienden, hoewel het meestal ellende betekent als zij zich in dit jaargetijde bij hem melden. 

Balans en wat is daarin de juiste verhouding. Zodat het antwoord daarop het mogelijk maakt met nieuw elan en vuur aan een nieuw groei-jaar te beginnen. We sluiten het jaar af met een “bitter”, een elixer die onze binnenkant verwarmt en in voldoende mate de heilzame kracht van bitterstoffen in zich heeft. Nog even en na enkele nachten nachtvorst kunnen de sleedoornbessen gebruikt worden om een heerlijke likeur te maken. Eerder plukken kan ook, dan laat je ze 1 tot 2 weken in de vriezer liggen. Hierdoor zouden ze wat zoeter worden, maar.... slee betekent de tanden stroef makend en een volkse uitdrukking

is bitter, bitterder, sleedoorn. 

Almere, 14 augustus 2023

Voor veel mensen heeft regen een negatieve klank: nu kun je niet dit en je kunt niet dat. Het weerhoudt je van je gemaakte plannen en je wilde zo graag... Er zijn ook mensen die dit heel anders zien. Regen wordt verwelkomd, niet alleen omdat het goed voor de natuur is en de wilde (zonder bemoeienis van mensen) flora en fauna ervan afhankelijk is. Maar ook omdat er mensen zijn met een hitte-intolerantie die met dit weertype geen of minder last hebben van huiduitslag, ontstekingen of zonnebrand, etc.  Maar er is meer.

Regen kan een magische macht zijn met een rustgevend en kalmerend effect. Het zorgt voor een sensorisch genoegen op het voelen, het horen, het ruiken en het zien. 

• Het voelen: de zachte en koesterende aanraking van motregen bijvoorbeeld of de bevestigende en overtuigende aanraking van een wat hardere regenbui en het instinctieve weten dat je weet wat je moet doen als de regen jaagt en je zelfs kan pijnigen. En ja, je wordt nat en het zijn in feite alleen je natte kleren die je afleiden van een optimale regenervaring. 
  
• Het horen: vallende regen wordt zelfs op muziekdragers gezet zodat de echte liefhebber zich op een ongegeneerd zonnige dag kan terugtrekken en zich verkwikt en geconcentreerder kan werpen op zijn bezigheid.

• Het ruiken: na een regenbui kun je een speciale geur ruiken en deze geur noemt men Petrichor. Misschien zelfs wel vergelijkbaar met die kleine flesjes etherische olie, een sterk geconcentreerde plantengeur. Deze regengeur roept vreugde en een vrijheidsgevoel op. Het zijn de straalzwammen of Actinobacteria die ervoor zorgen dat bepaalde elementen in een combinatie uit de aarde vrijkomen bij regen en door de lucht gaan zweven. Maar als het te hard regent worden deze deeltjes direct weer de aarde in gedrukt en duurt het langer voor je ze kunt ruiken. Ook als het niet regent en je in de tuin werkt komt er uit de aarde Geosmine vrij dat zorgt dat mensen tuinieren als ontspannend ervaren. Als je deze geur opsnuift verhoogt dit de aanwezigheid van serotonine en noradrenaline, de zgn geluksstofjes ook gebruikt in antidepressiva.
  
  
• Het zien: een donkere, grijze en bewolkte hemel wordt als rustgevend ervaren en een gevoel van troost wordt beleefd. Hier is wel een tegenstelling met een onbewolkte blauwe hemel die als brutaal wordt ervaren, want zo dwingend aanwezig: geen ontsnappen mogelijk.

Geosmine en Petrichor worden geassocieerd met verandering, overgang en vernieuwing. In ieder geval door pluviofielen. Dat zijn mensen die van regen houden, maar niet om zich af te zetten tegen zonnige en mooie dagen. Maar veeleer om een andere kijk op regenachtige dagen te hebben. Zij voegen er juist iets aan toe: in een regenachtige dag valt iets te ontdekken wat in geen

enkel ander weer voorkomt. En dat is dat je je tevreden voelt in het nu en je een bepaalde kalmte ervaart zodat het leven op zijn grootst en tegelijk rustigst wordt ervaren. Regen helpt soms zelfs mee met het verkrijgen van een nieuw perspectief op het leven in het algemeen of met specifieke kwesties in het bijzonder. We hebben dus een bijzondere julimaand achter de rug waarin heel wat te genieten viel.

Almere, 11 juni 2023

Diefstal na inbraak Dat noemen ze zo als je ergens naar binnen gaat zonder de officiële toegang te gebruiken en er daarna iets uit mee neemt. Dat is wat sommige insecten doen als ze een te korte tong hebben om helemaal tot aan het eind in de lange kelkvormige prachtige bloemen van de smeerwortel - de Symphytum officinale - te komen. Zij maken een opening aan de buitenkant van de onderkant aan de zijkant en kunnen op die manier bij het heerlijks komen dat daar op hen ligt te wachten.

Geneeskrachtig

Dat ‘officinale’ duidt er op dat het al honderden jaren gekend is als geneeskrachtige plant en in de apotheek (de officinale) te verkrijgen was. De smeerwortel - bedoel je het blad dan zeg je evengoed smeerwortelblad en heb je het over de wortel dan zou het strikt genomen smeerwortelwortel moeten zijn. Echter ben ik nog nooit iemand tegengekomen die dat ook zo zegt.

Toepassingen

De smeerwortel heeft vele toepassingen zoals gier voor in de tuin of de planten in je potten en het is uitstekend mulchmateriaal. Doordat de plant een diepe penwortel heeft kan ze moeiteloos mineralen van diep omhoog halen en zo de kwaliteit van de grond verbeteren. Verrijkt de compostering en is waardplant. Voer je het aan je koeien, vermeerdert dat de melkgift. En zowel blad als wortel zijn eetbaar, vooral in het voorjaar. Van het oudere blad wordt een geneeskrachtige thee gemaakt en de geschilde wortels (opgraven in de herfst) zijn lekker in de soep. Regelmatig knippen deert de plant niet, sommige soorten kunnen wel tot 3x terug komen in een seizoen. Er kan ook een gele verfstof uit gehaald worden.

Werkzame stof

De werkzame stof is allantoine, deze stimuleert de celdeling. Het aanwezige rozemarijnzuur is ontstekingswerend, de slijmstoffen zijn verzachtend en doen abcessen rijpen. De looistoffen trekken het weefsel samen en laten zo de wond verdwijnen. Maar de smeerwortel is ook deel van een controverse. Zet een aantal herboristen in één kamer en je zit voor je het weet op de eerste rij van een verhitte discussie. Iedereen lijkt wel een mening te hebben over de veiligheid van smeerwortel. Wat zijn de zorgen? Volgens onderzoek bevat de plant pyrrolizidine alkaloïden (pa’s) waarvan bekend is dat ze potentieel giftig zijn voor mensen omdat ze leverschade veroorzaken. Er zijn onderzoeken hiernaar gedaan, met dierproeven, maar de woorden ‘onderzoek’, ‘dierproeven’ geven niet persé een logische uitkomst. Hoe ethisch is het om ratten heel veel en gedurende lange tijd smeerwortelblad te laten eten en als die dan daardoor leverkanker ontwikkelen te zeggen dat het dus giftig is. Andersom ook niet. Onderzoek met klinische proeven bij mensen ontbreekt vooralsnog. Vast staat wel dat alle smeerwortelsoorten variërende hoeveelheden van verschillende types pa’s bevatten. In de Symphitus officinale het minst en minder in de bladeren dan in de wortels. Echter hebben mensen al duizenden jaren smeerwortel gebruikt en ook hier geldt de regel: slechts de dosis is giftig.

Zelf zalf maken

Van deze krachtige wondgenezer is eenvoudig zelf een zalf te maken. Algemeen gezegd zijn er vier groepen ingrediënten: De draagolie, de plant die daarin getrokken is, de gebruikte binder en verdikker en wel of niet het gebruik van essentiële oliën. Een algemeen recept is:

• 100 ml olie,
• 12 gram bijenwas
• optioneel 10 druppels ess. olie.

Over elke groep is het nodige te zeggen en te schrijven en te weten en te kiezen. Ook zijn er nogal wat factoren om rekening mee te houden zoals:

• houdbaarheid,
• beschikbaarheid,
• budget,
• waar vandaan,
• ecologisch verantwoorde productie.

Met andere woorden: er valt heel wat om over na te denken.

Werkwijze zalf maken:

1. Snij een ruime hoeveelheid plantendelen klein (de gedroogde of halfverlepte bladeren en bloemen van smeerwortel).
2. Zet ze onder de olie (olijfolie) en laat op een lichte plek, maar uit direct zonlicht 3 tot 4 weken staan. Geen deksel erop, maar afgedekt met een lapje kaasdoek.
3. Daarna zeef je de olie door een stuk kaasdoek, voor de zalf heb je hier 100 ml van nodig.
4. Je kunt dit ook mengen met andere olie, waar een ander kruid in is getrokken.

Deugt de combinatie? Als verbindingsmiddel kun je bijenwas (dierlijk), candelilla (plantaardig) of synthetische bijenwas gebruiken. Deze hebben alle een ander smeltpunt. Als regel kun je aanhouden: smelt de stof met het hoogste smeltpunt het eerst en ga voor de plantenolie niet hoger dan 30-40 graden verwarming om de helende stoffen in stand te houden. En als laatste de druppels essentiële (of etherische) olie. Op een zo laag mogelijke temperatuur maar nog voor dat het mengsel gaat stollen Roer alles steeds goed door en giet de nog vloeibare zalf in schoongemaakte potjes. Laat afkoelen met het deksel er nog af. Klaar voor gebruik! Deze zalf kan zeker een jaar houdbaar blijven. Een en ander is ook afhankelijk van de versheid van de gebruikte olie.

Tot slot, zalf kan ook gemaakt worden van de wortels van deze plant, of van alle drie de delen. En smeer deze zalf niet op een open wond. De werking is zo sterk dat er nog verontreiniging in achter zou kunnen blijven, terwijl de wond al dicht is. 

Almere, 15 mei 2023

Een groene plant met gele bloempjes die rode olie geeft. De blaadjes hebben gaatjes, lichtdoorlatende puntjes die je kunt zien als je het tegen het licht houdt. Vandaar de naam: perforatum. Het is Rosemary Gladstar die - in 1986 in het eerste van haar vele kruidenboeken - voor het eerst zei dat als je het niet kunt eten, je het ook niet op je huid moet smeren. En daarmee een periode-overgang markeerde van een tijd waarin veel gebaseerd was op petroleum zoals o.a. vaseline.

Bij melancholie en depressie

In onze tijd is er ook vanuit de onderzoekswetenschap veel belangstelling voor St Janskruid of Hypericum Perforatum. In de volksmond ook bekend als Jaag-de-duivel, genoemd naar de apostel Johannes, de Lichtbrenger op aarde. Het wordt dan ook vaak ingezet als een eerste remedie bij melancholie en depressie, dus voor mensen die een positieve verandering op deze planeet op gang willen brengen.

Huisapotheek

Allopathische medicatie en St janskruid beïnvloeden elkaar, dus niet tegelijk gebruiken. Ook ontstaat er na gebruik een lichtgevoeligheid waardoor je beter uit de zon kunt blijven. Wat Arnicazalf voor de spieren is, is St Janskruidolie voor de zenuwen. Net als Arnica is het een vast onderdeel van de huisapotheek, het is opgeslagen zonnewarmte in een flesje.

Zalf maken

Hier gaat het over olie, maar je kunt van deze olie ook zalf maken, voor wie niet zo gecharmeerd is van de vette olie. Hoewel je ook in plaats van olijfolie de minder vette amandelolie of jojobaolie als draagolie kunt gebruiken. In het algemeen versterkt en kalmeert het de zenuwen van de hersenen, maar ook de zenuwwerking van alle organen. Deze olie is voor uitwendig gebruik en 1x smeren zal niet genoeg zijn. Je hebt er dus al gauw flink wat van nodig en aangezien ze aan de prijzige kant is, kun je ze ook zelf maken. Er wordt ook gezegd dat de zonnekracht op onze breedtegraad niet sterk genoeg is en dat je het daarom beter kunt kopen. Daar tegenover is aan te voeren dat wij als bewoners van deze breedtegraad het hiermee moeten doen want we kunnen niet allemaal aan de Middellandse Zee wonen.

Bloei

Zo rond St Jansdag - dat is 24 juni - op het hoogtepunt van de zomer bloeit het St Janskruid. Maar zo gauw de eerste bloempjes verschijnen begin ik al met het klaarzetten van de gekozen draagolie en elk bloempje dat zich opent gaat in de pot. Afhankelijk van de hoeveelheid hou je de bloempjes onder de olie, heb je meer dan je dacht  dan kun je er makkelijk wat nieuwe olie bij vullen of een tweede potje nemen. Heb je te weinig bloempjes of heb je geen idee hoeveel er gegeven worden begin dan met een kleine hoeveelheid olie.

Verse bloempjes
Na enkele weken begint de olie rood te kleuren en na zo’n drie weken na het laatste bloempje is de olie klaar voor (uitwendig) gebruik. De bloempjes eerst drogen en dan allemaal tegelijk in de olie doen werkt hier minder, verse bloempjes geven de roodste olie. Doe geen deksel op de pot maar dek af met een lapje kaasdoek om het nog aanwezige water nog te kunnen laten verdampen. Als je de bloempjes plukt kun je ook al aan je vingers zien dat rode olie een belofte is en vaak de bloempjes wegplukken bevordert de bloemvorming, want zonder bloem geen zaad en zonder zaad geen voortzetting van de soort.

Wow factor
Sint Janskruid is een echte medicinale plant waarvan de werking niet onderschat hoeft te worden. Ze heeft een hoge wowfactor, van wow, dat werkt echt! Gebruik je het bij (lichte) verbrandingen laat de aangedane plek wel eerst afkoelen door met koud water te deppen. Doe je het op een verse wond dan kan de olie heet worden en zo voor nog meer schade zorgen. Maar zelfs bij
(al oudere) littekenvorming is de werking nog fenomenaal.

Verfstof

Sint Janskruid is ook een van de kleurstof-leverende planten voor o.a. wol. Het verven met plantaardige stoffen beleeft ook weer een revival en waar er zo’n 40 jaar geleden ook veelvuldig gebruik werd gemaakt van diverse chemische beitsmiddelen om de kleuren tot ontwikkeling te brengen zie je in de tijd van nu ook alternatieven zoals bijv. sojamelk zich aandienen. En dat is een heel eigen tak van met planten bezig zijn, ook zeer interessant.